Không chỉ giỏi thêu thùa và in hoa văn trên vải bằng sáp ong rất đẹp,
người Dao Tiền ở Cao Bằng còn có kỹ thuật nấu sáp ong thủ công rất công phu và
độc đáo. Chính kỹ thuật nấu sáp ong bằng thủ công góp phần tạo nên nét văn hóa
giàu bản sắc của người Dao Tiền trong cộng đồng các dân tộc thiểu số.
Sáp ong được đun nóng để in hoa văn trên vải tạo nên sự tinh tế của trang
phục truyền thống người Dao Tiền.
Có rất nhiều loại ong có thể đun lấy sáp ong nhưng với người Dao Tiền
thì ong Khoái là loại ong tốt nhất được tìm kiếm và sử dụng. Nguồn ong Khoái lớn
nhất để cung cấp nguyên liệu nấu sáp ong hằng năm hiện nay của cộng đồng người
Dao Tiền ở xóm Hoài Khao, xã Quang Thành (Nguyên Bình) với hơn 40 - 50 tổ
ong Khoái ở 2 hang động của xóm. Ngoài ra cũng có những tổ ong Khoái nhỏ lẻ đồng
bào phải lặn lội leo núi, băng rừng để tìm.
Mỗi năm, khi mùa xuân ấm áp, hoa rừng nở rộ là ong Khoái về làm tổ
xung quanh những bản làng người Dao Tiền. Bước vào mùa thu, khi tiết trời se lạnh,
ong lại rủ nhau bay đi để lại tổ đầy mật. Khoảng một tháng sau lập thu, người
Dao Tiền sẽ làm lễ cúng và lấy tổ ong để nấu thành những tảng sáp ong lớn bảo
quản quanh năm cho các phụ nữ in hoa văn trên vải tạo nên những tấm thổ cẩm,
trang phục truyền thống đẹp mắt.
Công đoạn ép sáp ong để đun với nước.
Theo ông Lý Văn Nguyên, xóm Hoài Khao, xã Quang Thành, những tổ ong
mang về sau khi tách mật sẽ lấy sáp bỏ vào chảo gang to đun với nước. Khi nước
sôi, sáp ong nguyên chất tan dần hòa vào nước nhưng vẫn còn sáp sót lại trong
những vỉa tổ ong. Vì vậy, phải chuẩn bị những chiếc giỏ đan bằng tre, nứa xúc
những vỉa tổ ong đang đun trong chảo chuyển sang chiếc chảo khác ở ngoài, rồi
dùng tre kẹp để ép nước sáp ong chảy xuống chảo.
Sáp ong thô được loại bỏ ra ngoài. Sau khi ép sáp ong xuống chảo lại
đổ nước lạnh vào chảo, sáp ong gặp nước lạnh, kết tinh dần tạo thành từng vỉa
vàng óng nổi trên mặt nước. Công đoạn cuối cùng là cô sáp ong thành khối nguyên
chất. Những vỉa sáp ong đã vớt lên một lần nữa được rửa sạch, loại bỏ hết tạp
chất rồi cho vào chảo cô lại, đảm bảo sáp ong thật tinh khiết. Khối sáp ong
thành phẩm cuối cùng phải mịn, có màu vàng óng, cô đặc, có thể bảo quản nhiều
năm để dùng dần mà không bị hư hỏng.
Quy
trình nấu sáp ong không nhiều công đoạn, phức tạp nhưng đòi hỏi sự kiên trì, nhẫn
nại và cả kỹ thuật, kinh nghiệm mới tạo nên những khối sáp tinh khiết. Chỉ
riêng kỹ thuật đun lửa cũng phải điều chỉnh theo từng công đoạn phù hợp. Khi đến
công đoạn cô sáp ong thành khối, lửa không được đun to quá hoặc nhỏ quá mà phải
điều chỉnh phù hợp để khi sáp ong thành khối sử dụng in hoa văn trên vải phải
có độ loãng cần thiết, nếu đặc quá thì sáp ong không ăn vải, nếu loãng quá khi
in hoa văn sẽ bị nhòe không đẹp mắt.
Những khối sáp ong mịn, vàng óng tinh khiết có thể bảo quản và sử dụng
nhiều năm
Có thể nói rằng, kỹ thuật đun sáp ong cũng như giá trị thẩm mỹ của
những hoa văn trên nền thổ cẩm trang phục dân tộc Dao Tiền là sự tích góp, truyền
tải những tinh hoa, trí tuệ qua nhiều thế hệ. Đến nay, cộng đồng người Dao Tiền
còn bảo lưu tương đối nguyên vẹn các yếu tố văn hóa truyền thống có giá trị,
trong đó có nghề đun sáp ong thủ công truyền thống.