Việt Nam trong quan hệ quốc tế: Từ ‘tham gia tích cực’ đến 'định hình luật chơi’
Nguyên Thứ trưởng Bộ Ngoại giao Phạm Quang Vinh. Ảnh: VGP
Trao đổi với
Báo điện tử Chính phủ, ông Phạm Quang Vinh, nguyên Thứ trưởng Bộ Ngoại giao cho
biết, điểm lại 5 năm qua cho thấy, quan hệ đối ngoại của Việt Nam và các đối
tác lớn, quan trọng không chỉ phát triển về chiều rộng mà còn được làm sâu sắc
cả về chiều sâu, có được sự tin cậy mọi mặt chính trị, kinh tế, an ninh quốc
phòng. Các đối tác đều đánh giá cao và nhìn nhận vai trò và vị thế của Việt
Nam.
2020 - Năm
của những quan hệ đỉnh cao
Trong 30 năm
thiết lập quan hệ ngoại giao, mối quan hệ đối tác bình đẳng, hợp tác toàn diện,
phát triển bền vững giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EU) ngày càng đi vào
chiều sâu, thể hiện với 2 hiệp định thương mại tự do (EVFTA và IPA) được ký kết
đã trở thành trụ cột trong phát triển quan hệ giữa hai bên cũng như nâng tầm quan
hệ của Việt Nam với EU trong hợp tác về hòa bình, an ninh thế giới.
Năm 2020 là
năm đánh dấu quan hệ đỉnh cao của Việt Nam với các đối tác lớn, đặc biệt với
Hoa Kỳ và Trung Quốc khi Việt Nam, Trung Quốc kỷ niệm 75 năm ngày thiết lập
quan hệ ngoại giao và Việt Nam, Hoa Kỳ kỷ niệm 25 năm ngày thiết lập quan hệ
ngoại giao. Thương mại của Việt Nam với hai nước lớn đều tăng trưởng cao. Ngoài
ra, quan hệ song phương Việt Nam với Nga, mối quan hệ của tình hữu nghị thủy
chung, son sắt đã trải qua suốt chiều dài lịch sử 70 năm, cũng ngày càng được
thắt chặt.
Đến nay, Việt
Nam đã thiết lập quan hệ ngoại giao với 189 trong số 193 quốc gia thành viên
Liên Hợp Quốc; thiết lập quan hệ đối tác chiến lược và toàn diện với hơn 30 nước;
có quan hệ thương mại với hơn 50 đối tác. Những năm qua, công cuộc hội nhập và
phát huy vai trò quốc tế của Việt Nam được các nước đánh giá rất cao, đặc biệt
rõ rệt từ khi Việt Nam là nước chủ nhà APEC 2017, Chủ tịch ASEAN 2020, Ủy viên
không thường trực HĐBA Liên Hợp Quốc nhiệm kỳ 2020-2021.
Quan hệ của
Việt Nam với các đối tác, đặc biệt trong khu vực châu Á- Thái Bình Dương ngày
càng gắn kết chặt chẽ, qua đó thúc đẩy xây dựng khu vực này thành khu vực hòa
bình, ổn định và hợp tác phát triển, bảo đảm hòa bình, an ninh, tự do hàng hải ở
Biển Đông, dựa trên luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Luật Biển 1982.
Việt Nam đã
cùng ASEAN duy trì được vai trò trung tâm của ASEAN ở khu vực, tránh bị rơi vào
bẫy cạnh tranh nước lớn; có tiếng nói quan trọng về những vấn đề nguyên tắc,
liên quan đến hòa bình, ổn định và phát triển ở khu vực.
Liên quan đến
vấn đề Biển Đông, những năm qua và cả năm 2020, vẫn có những hành vi trái với
luật pháp quốc tế như xâm phạm đến thềm lục địa, vùng đặc quyền kinh tế, tôn tạo
các đảo nhân tạo, quân sự hóa ở khu vực này..., khiến cho tình hình càng trở
nên phức tạp. Trong các mối quan hệ với các đối tác, Việt Nam luôn thể hiện rõ
quan điểm và những nguyên tắc của mình là bất cứ một việc gì, bao gồm cả những
hành vi hoạt động trên biển, những hành vi hợp tác khai thác trên biển hay những
yêu sách đòi hỏi chủ quyền đều phải tuân thủ và dựa trên luật pháp quốc tế, đặc
biệt là Công ước Luật Biển. Lập trường này của Việt Nam nói riêng và của ASEAN
được rất nhiều nước cũng như dư luận ở khu vực và thế giới ủng hộ.
Nhìn lại cả một
nhiệm kỳ vừa qua, đường lối, chính sách đối ngoại của Việt Nam, cũng như việc hội
nhập và tham gia các hoạt động quốc tế của Việt Nam đã có tác động tăng cường
hơn nữa sự hợp tác của Việt Nam với các đối tác lớn, quan trọng của mình.
Chuyển mạnh từ
“tham gia tích cực” đến “tham gia định hình luật chơi”
Theo ông Phạm
Quang Vinh, sau một thời gian hội nhập, với việc thúc đẩy các quan hệ quốc tế
trên bình diện đa phương nói riêng, vai trò và vị thế của Việt Nam ngày càng được
tăng cường. Trong những năm qua, Việt Nam cũng đã chủ trương nâng tầm tham gia
các hoạt động đa phương, đó là tham gia xây dựng và định hình luật chơi, tham
gia thúc đẩy các tiến trình, các thể chế đa phương, phục vụ cho lợi ích của tất
cả các quốc gia trong khu vực cũng như trên thế giới dựa trên mục tiêu chung là
hòa bình, ổn định, an ninh và hợp tác phát triển, trên cơ sở luật pháp quốc tế,
trên cơ sở cùng có lợi và bình đẳng giữa các bên liên quan.
Để Việt Nam
có thể tham gia hội nhập sâu rộng hơn, chủ động hơn trong vai trò kiến tạo cũng
như dẫn dắt, định hình các luật chơi quốc tế và định hướng cho các hoạt động của
các tổ chức mà Việt Nam tham gia, cũng cần nhìn lại một chiều dài hơn 35 năm đổi
mới của Việt Nam. Việt Nam đã giữ được bình ổn đất nước, đổi mới để không chỉ
là điểm đến hấp dẫn về mặt đầu tư, mà còn nâng cấp nền kinh tế đất nước, thúc đẩy
quá trình hội nhập sâu rộng hơn với thế giới và gắn chặt với các chuỗi cung ứng
toàn cầu, trên cơ sở hợp tác cùng có lợi.
Chính quá
trình đổi mới, phát triển và hội nhập tích cực của Việt Nam trong chiều dài lịch
sử đã giúp các nước khác tin cậy Việt Nam, đánh giá cao Việt Nam, ngay cả trong
ASEAN hay ở Liên Hợp Quốc, từ đó, Việt Nam giành được sự tin cậy và uy tín để
có thể tham gia chủ động dẫn dắt, kiến tạo, định hình, định hướng cho các hoạt
động đa phương hay các thể chế tại diễn đàn đa phương.
Một bối cảnh
đặc biệt khác đó là năm 2017 dấy lên trào lưu chống lại toàn cầu hóa, chống lại
chủ nghĩa đa phương hay làm giảm nhẹ chủ nghĩa đa phương trên thế giới, không
chỉ về chính trị mà cả về kinh tế thương mại, sự thay đổi chính quyền ở Hoa Kỳ
khi Tổng thống Donald Trump lên cầm quyền với những chủ trương rất mới trong
cách tiếp cận các vấn đề quốc tế như biến đổi khí hậu, thương mại và tự do hóa
thương mại, chủ nghĩa đa phương. Mỹ rút ra khỏi Hiệp định Paris về biến đổi khí
hậu, Mỹ rà soát lại việc tham gia những thể chế đa phương của mình như rút khỏi
UNESCO, TPP…
Nhưng trong
năm 2017, Việt Nam đã hoàn thành xuất sắc trọng trách của mình với tư cách nước
chủ nhà APEC 2017. Trong bối cảnh giữa các nước có sự khác biệt với nhau, Việt
Nam đã rất nỗ lực triển khai trọng trách chủ nhà APEC bắt đầu từ tháng 1/2017
cho đến khi diễn ra Hội nghị cấp cao APEC vào tháng 11 cùng năm, để tất cả các
nhà lãnh đạo chủ chốt APEC đều có mặt dự Hội nghị quan trọng này tại Việt Nam,
trong đó có lãnh đạo Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và nhất là sự tham gia của
Tổng thống mới của nước Mỹ Donald Trump.
Trong bối cảnh
quan điểm và những điều chuyển chính sách của các nước với những phức tạp, nhiều
chiều như vậy, Việt Nam đã ra được Tuyên bố rất quan trọng về thúc đẩy hợp tác
trong APEC, thúc đẩy tự do hóa thương mại khu vực này, thúc đẩy những trật tự dựa
trên luật lệ trong kinh tế, thương mại. Điều đó cho thấy, vai trò điều phối, kết
nối và năng lực thuyết phục rất quan trọng của Việt Nam.
Việt Nam cùng
các nước hoàn tất CPTPP, sau khi Mỹ rút khỏi TPP, là một bước tiến lớn, cho thấy
việc duy trì FTA thế hệ mới, chất lượng cao hơn, làm định hướng cho hội nhập ở
mức cao hơn trong khu vực và thế giới. Việc Việt Nam cùng các nước thông qua
RCEP cho thấy khả năng dẫn dắt của Việt Nam, mà hơn cả là sự ủng hộ chủ nghĩa
đa phương, ủng hộ tự do hóa thương mại, ủng hộ liên kết kinh tế của Việt Nam.
Không thể
không nhắc đến năm 2020, khi Việt Nam đảm nhận vai trò kép cả ở HĐBA Liên Hợp
Quốc và ASEAN. Năm Chủ tịch ASEAN 2020 của Việt Nam diễn ra trong một bối cảnh
chưa từng có, trước vô vàn khó khăn khi toàn thế giới phải chứng kiến rất nhiều
thách thức an ninh truyền thống và phi truyền thống, nhất là đại dịch COVID-19.
Trong bối cảnh
ấy, Việt Nam đã làm được những việc đáng ghi nhận là kịp thời cảnh báo về đại dịch
COVDI-19 khi cả thế giới còn chưa có sự đề phòng đúng mức. Tháng 2/2020, Thủ tướng
Chính phủ Việt Nam với tư cách là Chủ tịch ASEAN đã ra Tuyên bố Chủ tịch ASEAN
cảnh báo về đại dịch, kêu gọi các nước chung tay phòng chống như một thông điệp
quan trọng. Tiếp đó là hàng loạt hội nghị của ASEAN với những ưu tiên đều tập
trung vào phòng chống dịch. Những cảnh báo sớm, kịp thời chung tay hợp tác đó
đã đánh dấu vai trò chủ động, trách nhiệm của một nước Chủ tịch ASEAN.
Trước những
thách thức chưa từng có, Việt Nam vẫn tiếp tục duy trì được “mạch sống” của
ASEAN, duy trì được các tiến trình tham vấn, tổ chức hội nghị để ASEAN có thể
thống nhất chương trình nghị sự, chương trình hành động và những Tuyên bố quan
trọng của Hiệp hội trong hợp tác về các lĩnh vực ưu tiên của khu vực. Để làm được
điều đó, Việt Nam đã kịp thời thích ứng và có sáng kiến chuyển từ hình thức hội
nghị trực tiếp sang hình thức trực tuyến. Việt Nam đã thể hiện rất thành công
vai trò Chủ tịch ASEAN với rất nhiều hội nghị mang lại kết quả rất thực chất,
trong đó thực chất nhất là Tuần lễ cấp cao diễn ra vào tháng 11/2020 của ASEAN
với hơn 20 hoạt động cấp cao chính, hơn 80 văn kiện quan trọng được ký kết trên
toàn diện những vấn đề ưu tiên của ASEAN.
Ngoài ra, Việt
Nam đã phối hợp định hướng cho ASEAN tập trung vào những nỗ lực xử lý ngay những
vấn đề cấp bách đang đặt ra với khu vực, đó là phòng chống đại dịch COVID-19
cùng với xử lý những hệ lụy liên quan, trong đó có phục hồi kinh tế.
Mặc dù tình
hình thế giới diễn biến phức tạp nhưng Việt Nam vẫn cùng các nước ASEAN bám sát
những lĩnh vực ưu tiên đã đề ra cho năm 2020, tích cực thúc đẩy gắn kết ASEAN với
các đối tác. Dưới sự chủ trì của Việt Nam, đã diễn ra lễ ký văn kiện mở rộng để
Colombia, Nam Phi và Cuba tham gia Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác ở Đông Nam Á
(TAC), nâng tổng số nước và tổ chức tham gia TAC đến nay lên con số 43; ASEAN
và EU nâng tầm quan hệ đối tác chiến lược… Có thể nói, dưới sự dẫn dắt của Việt
Nam, năm 2020 là một năm ASEAN thể hiện sự đoàn kết, nhất trí cao nhất từ trước
tới nay.
Không chỉ ứng
phó với các vấn đề khẩn cấp, Việt Nam còn tham vấn với các nước, định hướng cho
ASEAN trong tình hình mới, thúc đẩy ASEAN phát triển sau Tầm nhìn 2025. Việt
Nam cùng các nước ASEAN xây dựng tầm nhìn sau 2025 cho ASEAN là sự chuẩn bị một
tâm thế mới cho ASEAN.
Đẩy mạnh phát
triển nền kinh tế chất lượng cao
Ông Phạm
Quang Vinh cho rằng, năm 2021 vẫn sẽ còn nhiều khó khăn. Mặc dù Việt Nam đã chủ
động nghiên cứu vaccine phòng COVID-19 nhưng đại dịch chưa thể kết thúc ngay
cho nên việc triển khai nhiệm vụ kép vẫn phải được duy trì. Bên cạnh đó, cạnh
tranh giữa các nước lớn cũng sẽ diễn biến khó lường; Hoa Kỳ thay đổi chính quyền
vào năm 2021 nên trong cục diện đó vẫn cần theo dõi thêm xu hướng cạnh tranh Mỹ-
Trung. Các vấn đề an ninh khu vực, trong đó có vấn đề Biển Đông, Mekong, các vấn
đề an ninh phi truyền thống như dịch bệnh, an ninh nguồn nước, biến đổi khí hậu,
thiên tai bão lũ… vẫn sẽ xảy ra và thách thức phía trước vẫn còn rất lớn. Trong
tình hình đó, Việt Nam vẫn cần phối hợp chặt chẽ với nước Chủ tịch ASEAN 2021
và các nước trong ASEAN, các đối tác, tiếp tục thúc đẩy những nỗ lực này.
Sắp tới, sau
Đại hội Đảng lần thứ XIII, chúng ta cần xây dựng những định hướng mới để phát
triển trong nước cũng như tham gia các hoạt động quốc tế, qua đó phải nâng cao
hơn nữa để vừa phát huy và tăng cường vị thế của Việt Nam, vừa triển khai những
quyết sách của Đại hội Đảng lần thứ XIII cả về chiến lược đối ngoại, hội nhập
quốc tế và nâng cao năng lực bộ máy của Việt Nam. Việc hội nhập và tham gia đa
phương quốc tế không chỉ là chính sách đối ngoại mà phải là sự kết hợp cả bên
trong và bên ngoài, có thể gọi là chiến lược hội nhập quốc tế nằm trong chiến
lược phát triển an ninh quốc gia.
Việt Nam đặt
ra mục tiêu đến năm 2030 phải nâng cao chất lượng nền kinh tế không chỉ dựa
trên lao động giá rẻ mà phải dựa trên tăng năng suất lao động, dựa trên công
nghệ, chất xám, đồng thời đến năm 2045, đưa Việt Nam trở thành nước phát triển
trung bình đến trung bình cao. Điều này buộc Việt Nam phải tìm cách để đẩy mạnh
sự phát triển nền kinh tế theo hướng phát triển về chất. Khi nền kinh tế được vận
hành với chất lượng cao hơn và hướng tới mục tiêu cao hơn thì nhu cầu hội nhập
cũng phải có chất lượng cao hơn. Chẳng hạn Việt Nam sẽ chỉ tham gia vào các phân
khúc của chuỗi cung ứng toàn cầu ở những điểm chất lượng cao hơn và có lợi hơn
cho Việt Nam. Do đó, đòi hỏi sự nỗ lực và thay đổi rất lớn của Việt Nam. Đây
cũng vừa là cơ hội, vừa là thách thức cho những người làm công tác đối ngoại.
Chính sách đối
ngoại độc lập, tự chủ, đa dạng hóa, đa phương hóa quan hệ sẽ luôn xuyên suốt,
nhưng bên cạnh đó, phải đi cùng với lợi ích quốc gia và dựa trên luật pháp quốc
tế, bình đẳng, cùng có lợi trong bối cảnh cạnh tranh nước lớn, thế giới đang
ngày càng phức tạp.
Qua đại dịch
COVID-19, tất cả các nước đều thấy cần có sự kết hợp giữa kinh tế truyền thống
với kinh tế số, cách mạng công nghệp lần thứ tư. Từ lợi thế của mình, Việt Nam
phải nắm bắt cơ hội để vượt qua khỏi bẫy thu nhập trung bình và nguy cơ bị tụt
hậu. Việt Nam cần giữ được môi trường phát triển của mình tại khu vực châu
Á-Thái Bình Dương khi cạnh tranh Trung-Mỹ có thể sẽ tập trung nhiều hơn vào khu
vực này. Việt Nam cũng như các nước trong khu vực cần duy trì bằng được môi trường
khu vực hòa bình, ổn định, phục vụ cho hợp tác và phát triển kinh tế cũng như
an ninh của Việt Nam.